Woestijnvorming (of desertificatie) is een vorm van landdegradatie die optreedt door klimatologische veranderingen en menselijke invloeden. Kenmerkend aan woestijnvorming is dat de natuurlijke productiviteit van het land verloren gaat en dat de oppervlakte- en grondwatervoorraden afnemen.
Woestijnvorming betekent niet noodzakelijk dat waterarme gebieden zullen veranderen in woestijnklimaten. Ook als land niet letterlijk een woestijn wordt, kun je dus spreken van woestijnvorming. Het zorgt zowel lokaal voor problemen als voor wereldwijde klimaatverandering. Hoe zit dat?
Verwoestijning is een belangrijk wereldwijd milieuprobleem, maar het wordt niet op grote schaal besproken. Een mogelijke reden daarvoor is dat het woord “woestijn” een verkeerd beeld geeft van de delen van de wereld en de bevolkingsgroepen die gevaar lopen. Volgens de Intergouvernementele Werkgroep inzake Klimaatverandering (IPCC) beslaan droge gebieden echter ongeveer 46% van het landoppervlak van de aarde.
In theorie betekent dit dat ruwweg de helft van de wereld, en de helft van het land, niet alleen gevoelig is voor woestijnvorming, maar ook voor de negatieve gevolgen ervan: onvruchtbare grond, verlies van vegetatie, verlies van wilde dieren, en verlies van biodiversiteit.
Volgens de IPCC beslaan droge gebieden ongeveer 46% van het landoppervlak van de aarde.
Als woestijnvorming vroeg genoeg wordt aangepakt en gering is, kan zij worden teruggedraaid. Maar als land eenmaal ernstig verwoestijnd is, is het erg moeilijk (en kostbaar) om het te herstellen. Voorkomen is ook hier beter dan genezen.
Wat veroorzaakt verwoestijning?
Woestijnvorming wordt veroorzaakt door natuurlijke gebeurtenissen, zoals droogte en bosbranden, maar ook door menselijke activiteiten, zoals slecht landbeheer en opwarming van de aarde. We zetten de belangrijkste oorzaken op een rij.
1. Ontbossing
Wanneer bomen en andere flora permanent worden verwijderd, kan het kaalgeslagen land veel warmer en droger worden. Dat komt doordat er zonder vegetatie geen evapotranspiratie (een proces waarbij vocht uit plantenbladeren in de lucht wordt getransporteerd en de omringende lucht wordt afgekoeld) meer plaatsvindt.
Door het weghalen van bomen verdwijnen ook de wortels, die helpen de bodem bijeen te houden; de bodem loopt dus een groter risico te worden weggespoeld of weggeblazen door regen en wind.
Klimaatverandering
Deze opwarming van de aarde draagt op verschillende manieren bij tot woestijnvorming. Een warmer klimaat versnelt de afbraak van organisch materiaal in de bodem, waardoor deze niet meer zo voedselrijk is. Ook veroorzaakt het hittestress in de vegetatie. De opwarming van de aarde verergert ook extreme weersomstandigheden, zoals droogtes en overstromingen, die bijdragen tot erosie.
Droogte
Droogtes, langdurige perioden (maanden tot jaren) met weinig regen of sneeuw, kunnen woestijnvorming in de hand werken door watertekorten te creëren en erosie in de hand te werken. Als planten afsterven door gebrek aan water, wordt de bodem kaal en wordt hij gemakkelijker geërodeerd door de wind. Zodra de neerslag terugkeert, zal de bodem ook gemakkelijker door water worden geërodeerd.
Natuurbranden
Grote bosbranden dragen bij tot woestijnvorming door het doden van planten; door het verschroeien van de bodem, waardoor deze minder vochtig wordt en kwetsbaarder voor erosie; en door de invasie van uitheemse planten mogelijk te maken, die ontstaat wanneer verbrande landschappen opnieuw worden ingezaaid.
Bodem-erosie
Wanneer de bodem erodeert of afslijt, wordt de bovengrond (de laag die het dichtst bij de oppervlakte ligt en essentiële voedingsstoffen voor gewassen bevat) meegesleurd, waardoor een zeer onvruchtbare mix van stof en zand overblijft. Zand is niet alleen minder vruchtbaar, maar houdt door zijn grotere, grovere korrels ook minder water vast dan andere grondsoorten, waardoor meer vocht verloren gaat.
De omvorming van bossen en grasland tot landbouwgrond is een van de grootste oorzaken van bodemerosie. Wereldwijd is het tempo van bodemverval nog steeds hoger dan dat van bodemvorming.
Slecht veeteelt beleid
Overbegrazing kan ook leiden tot woestijnvorming. Als dieren voortdurend van hetzelfde stukje weiland eten, krijgen de grassen en struiken die ze opeten niet genoeg tijd om verder te groeien. Omdat dieren soms planten tot in de wortels opeten en zich ook voeden met jonge boompjes en zaden, kunnen planten helemaal stoppen met groeien. Dit resulteert in grote, open gebieden waar de bodem blootgesteld blijft aan de elementen en kwetsbaar blijft voor vochtverlies en erosie.
In Nederland vormt daarnaast een teveel aan stikstof in de atmosfeer en grond een groot probleem. In sommige gebieden is onze bosgrond daardoor zelfs zuurder geworden dan cola. Dat heeft een direct én indirect effect op de flora. Direct hebben planten last van een teveel aan stikstof. Maar dieren hebben er ook last van. Als vogels wegtrekken heeft dat weer een negatief effect op planten.
Slecht landbouw beleid
Slechte landbouwpraktijken, zoals overbebouwing (overmatige landbouw op één stuk land) en monocultuur (het jaar na jaar verbouwen van één gewas op dezelfde grond) kunnen de gezondheid van de bodem schaden doordat ze de bodemvoedingsstoffen niet voldoende tijd geven om zich te vernieuwen. Overmatig bewerken (de grond te vaak of te diep omwoelen) kan de bodem ook aantasten doordat de grond wordt samengeperst en te snel uitdroogt.
De gevolgen van woestijnvorming
Woestijnvorming eist een tol op de menselijke gezondheid door de toename van de frequentie en intensiteit van stofstormen, met name in Afrika, het Midden-Oosten en Centraal-Azië. In maart 2021 trok er bijvoorbeeld een stofstorm over het noorden van China, de grootste die Peking in tien jaar heeft geteisterd. Stofstormen vervoeren stofdeeltjes en verontreinigende stoffen over grote afstanden. Wanneer deze stofdeeltjes worden ingeademd, kunnen ze ademhalingsaandoeningen veroorzaken en zelfs het hart- en vaatstelsel beschadigen.
Wanneer woestijnvorming optreedt, nemen de voedselonzekerheid en de armoede toe naarmate land dat ooit diende als bron van voedsel en werkgelegenheid in de landbouw onvruchtbaar wordt. Hoe meer woestijnvorming zich uitbreidt, hoe meer mensen honger lijden en hoe meer leefbare habitats krimpen, totdat zij uiteindelijk hun thuisland moeten verlaten om andere plaatsen te vinden waar zij in hun levensonderhoud kunnen voorzien.
Kortom, woestijnvorming verergert de armoede, beperkt de economische groei en leidt vaak tot grensoverschrijdende migratie. De Verenigde Naties (VN) schatten dat tegen het jaar 2045 135 miljoen mensen ontheemd kunnen zijn door woestijnvorming.
Maar woestijnvorming is niet alleen een bedreiging voor de mensheid. Een aantal bedreigde dier- en inheemse plantensoorten zou kunnen uitsterven wanneer hun habitat verloren gaat ten gevolge van de aantasting van de bodem.
Wat kunnen we samen doen?
De Afrikaanse bevolking bestrijdt ernstige woestijnvorming door een bijna 5000 mijl lange muur van vegetatie te planten in de Sahel-regio in Afrika. Het zogenaamde Great Green Wall-initiatief – een groot herbebossingsproject om de opmars van de Sahara-woestijn een halt toe te roepen – heeft al meer dan 350.000 banen gecreëerd en meer dan 220.000 inwoners de kans gegeven om een opleiding te volgen over duurzame productie van gewassen, vee en andere producten dan hout.
Eind 2020 was bijna 20 miljoen hectare aangetast land hersteld. Het doel van de muur is 100 miljoen hectare te herstellen tegen het jaar 2030. Eenmaal voltooid, zal de Grote Groene Muur niet alleen het leven van de Afrikanen veranderen, maar ook een recordbrekende prestatie zijn; volgens de website van het project, zal het de grootste levende structuur op de planeet zijn – ongeveer drie keer de grootte van het Great Barrier Reef.
China heeft een nationale boomplantdag Iedere inwoner van China in de leeftijd tussen 11 en 60 jaar is verplicht om 3 tot 5 bomen per jaar te planten of overeenkomstige werkzaamheden te verrichten op het gebied van zaaien, verzorgen of cultiveren van bomen. Dit initiatief bestaat al sinds 1981 en dat levert zo’n 2,5 miljard bomen per jaar op.
Ook in Nederland kun je bomen planten. Maar het is minstens zo effectief om gebruik te maken van Ecosia en Treecard. Met die twee initiatieven plant je gratis al snel meer dan honderd bomen per jaar! Het is waarschijnlijk het beste wat je kunt doen voor het klimaat met een inspanning van 15 minuten.
Een ander belangrijk middel om woestijnvorming tegen te gaan is duurzaam landbeheer – een praktijk die grotendeels voorkomt dat woestijnvorming überhaupt plaatsvindt. Door boeren, veeboeren, ruimtelijke ordenaars en tuinders voor te lichten over het evenwicht tussen de menselijke behoeften en die van het land zelf, kunnen landgebruikers overexploitatie van landbronnen voorkomen. Andere oplossingen voor woestijnvorming zijn wisselbegrazing van vee, herbebossing en de aanplant van snelgroeiende bomen om beschutting tegen de wind te voorkomen.
In 2013 lanceerden de U.S. Agricultural Research Service en het U.S. Agency for International Development precies met dit doel de mobiele app Land-Potential Knowledge System. De app, die gratis is en overal ter wereld kan worden gedownload, helpt mensen de gezondheid van bodem en vegetatie te bewaken door bodemtypes op hun specifieke locatie te identificeren, regenval te documenteren en wilde diersoorten te volgen die mogelijk op hun land leven. Er worden ook “bodemvoorspellingen” voor gebruikers gegenereerd op basis van de gegevens die zij in de app invoeren.
Leuk al dat planten, maar werkt het ook?
Volgens NASA en een artikel gepubliceerd in het tijdschrift Nature, werken oplossingen zoals “vergroening” wel degelijk. Beiden zeggen dat de wereld groener is dan 20 jaar geleden, grotendeels dankzij de inspanningen van China en India om woestijnvorming tegen te gaan door het behoud en de uitbreiding van bossen.
Bronnen:
* United Nations
* Verwoestijning in China
* Ecosia
* Nature
* NASA